Yves T’Sjoen. Dr. Kwame Nkrumah en de pan-Afrikaanse gedachte

Dagboeknotitie in Accra

Ruim dertig jaar geleden, nagenoeg één week na de officiële opening van het Gorée-instituut (GORIN) in Maison du Soudan (Dakar), heeft in de hoofdstad van Ghana het mausoleum ter nagedachtenis van Dr. Kwame Nkrumah (1909-1972) de deuren geopend. Nkrumah was de stichter van de Organization of African Unity en een notoir verdediger van het pan-Afrikanisme. Hij raakte internationaal gerenommeerd als eerste president van Ghana, na de dekolonisatie die in 1957 tot de onafhankelijkheid leidde en de bevrijding betekende van het juk van het British Empire. Ik lees dat Ghana het eerste Afrikaanse land is in Sub-Saharagebied dat de onafhankelijkheid bewerkstelligde. De rol van Nkrumah, kort na de Tweede Wereldoorlog prime minister van de British Gold Coast (sinds 1947), is onmiskenbaar gigantisch. Dezer dagen lees ik over het pan-Afrikaanse en non-conformistische GORIN of Le Gorée Intitute - Centre pour la Démocratie, le Développement et la Culture en Afrique, over het stoutmoedige en ambitieuze plan van Abdou Diouf (van 1981 tot 2000 president van Senegal en opvolger van Léopold Senghor) en de Zuid-Afrikaanse actieve betrokkenheid van Frederik van Zyl Slabbert en Breyten Breytenbach (zie: https://www.samespraak.com/blogs/yves-tsjoen-in-de-beweging-van-het-denken-wordt-artistieke-creativiteit-geboren-naar-aanleiding-van-een-brief-aan-breyten-uit-accra).

Ik raak hier geïntrigeerd door de loopbaan en het politiek-filosofische denken van Nkrumah. Het instituut op het Île de Gorée is op de website omschreven als “une organisation panafricaine de la société civile, qui a pour mission de contribuer à la mise en place de sociétés paisibles, justes et autosuffisantes en Afrique, de renforcer le dialogue politique pour la résolution pacifique des conflits, de contribuer à la consolidation des processus démocratiques et des institutions, et d’encourager la créativité artistique, sociale et économique” (https://goreeinstitut.org/qui-sommes-nous/).

Pan-Afrikanisme

Samen met Léopold Senghor en Caribische denkers zoals Aimé Césaire en de Frans-Martinikaanse dichter en filosoof Frantz Fanon staat Nkrumah aan de wieg van het pan-Afrikaanse ideeëngoed en het postkoloniale anti-imperialistische denken dat tot een politieke theorie uitgroeide. Afrikanen met hun uiteenlopende culturen en tradities zijn verenigd door hun Afrikaansheid, zowel op het continent Afrika als in de globale diaspora. Zij delen een identiteit, hoe hybride zij ook is. Er zijn gemeenschappelijke trekken die alle Afrikanen, ook elders in de wereld en dus in contact met andere cultuur- en taalgroepen, met elkaar verbinden. Die trots of dat zelfbewustzijn uitdragen is een van de doelstellingen van het pan-Afrikanisme. Bekend is Nkrumahs uitspraak dat hij niet zozeer geboren is in Afrika maar dat Afrika geboren is in hem.

Verering van Dr. Kwame Nkrumah

In Accra is een Memorial Park gebouwd in het centrum van de stad, niet zo ver van het presidentieel paleis en het nationale voetbalstadion. Het memoriaal heeft een pompeuze architectuur met een uit communistische staatsregimes bekende celebration van een nationale held. Naast een museum met foto’s van Nkrumah en familie, van vele politieke ontmoetingen én voorzien van allerlei parafernalia zoals piano, bureau en zelfs het hemd dat hij droeg bij plechtige officiële gelegenheden, staat midden in het park een in opzichtig verguldsel aangeklede en de hogere weg wijzende gebeeldhouwde versie van de eerste president van Ghana (1960-1966). Omzoomd door klaterende fonteinen en gemillimeterde graszoden, in casu in een land waar de armoede schrijnend is en de waternood acuut, wordt nationale eer betoond aan een geleerde – hij was de eerste rector van de University of Ghana – die pleitbezorger was van het socialisme in de jonge republiek. In de permanente expositie worden het leven en de politiek-activistische realisaties gevierd van een politicus die als visionair is neergezet. Mijn lectuur wijst erop dat hij behalve een verbindende figuur op het Afrikaanse continent ook een autocratisch leider was die verbodsbepalingen niet schuwde. Naar verluidt zijn door zijn toedoen oppositiepartijen de mond gesnoerd. Uit de informatie op Wikipedia verneem ik onder meer dat hij van Ghana een éénpartijstaat maakte en dat hij zichzelf uitriep tot president voor het leven.

Gesteund door communistische regimes heeft Nkrumah in zijn vaderland een socialistische partijpolitiek ingevoerd. In 1966, tijdens een presidentieel bezoek aan Noord-Vietnam en China, hebben opposanten onder leiding van generaal Joseph Arthur Ankrah de kans schoon gezien om een staatsgreep te plegen en Nkrumah van de troon te stoten. Als balling verbleef hij in Conakry (Guinée), waar hij door de toenmalige president Ahmed Sékou Touré als co-president is aangesteld. Tot zijn overlijden op tweeënzestigjarige leeftijd in een ziekenhuis in Boekarest, waar hij een behandeling tegen kanker kreeg.

Memorial Park & Presidential Library

Het Memorial Park is een plek van verering voor een politicus die de verdienste heeft het proces van dekolonisatie van British Gold Coast naar de republiek Ghana te hebben voltrokken. Daarmee was Ghana het eerste land in West-Afrika dat het hooghartige Britse koloniale gezag een halt toeriep. De talrijke versierselen en hagiografische opschriften in het mausoleum laten ook een ander gezicht zien dan de immer minzaam lachende politicus. Meer dan manshoog staat het standbeeld te blaken in het licht – zelfs nu het regenseizoen is en de lucht meestal betrokken – en op de site zijn tal van foto’s uitgestald en tegen de wanden politiek-militant aforismen van Nkrumah gekalligrafeerd. Zoals uit zijn speech voor de assemblee van de Verenigde Naties, toen hij in een tezelfdertijd ontroerende en vlammende toespraak vanuit marxistisch perspectief het pan-Afrikaanse gedachtegoed propageerde en opriep voor Afrikaanse eenheid.

In de bewaard gebleven private bibliotheek staat een monografie over Mandela, die zoals bekend pas in februari 1990 is vrijgelaten uit de Zuid-Afrikaanse gevangenis na achttien jaar op Robbeneiland. Nkrumah, intussen meer dan een halve eeuw overleden, heeft als pan-Afrikanist de struggle tegen apartheid mee ondersteund. Hoewel hij bewogen door een economisch streefdoel ook gesprekken wilde aanknopen met het witte apartheidsregime in Pretoria. Die steun paste in de strijd tegen koloniale uitbuiting en schaamteloze usurpatie van Afrika door Europese mogendheden. Nkrumah stelde een krachtig voorbeeld en speelde zoals gesteld als politiek denker en activist een cruciale rol in de dekolonisering van Afrika vanaf 1957.

‘Re-imagining Agency in Africa’

Naar aanleiding van het onderzoeksproject dat Alwyn Roux en ik ondernemen als onderdeel van het Vision-Keeper programma van Unisa, over “Imagine Africa” of verbeelding van Afrika als de slagzin waaronder het GORIN in het leven is geroepen, wordt de pan-Afrikaanse leer bestudeerd. Dat we naast Senghor en Césaire bijvoorbeeld ook teksten van Nkrumah moeten betrekken – ondanks alle autocratische trekken die “Osagyefo” (in de Akan-taal “Verlosser”) worden toegeschreven en niettegenstaande de megalomanie waaraan de man voortschrijdend leed – is duidelijk geworden in het museum in Accra én in de teksten die ik mij voorneem te zullen lezen en hoop aan te treffen in de bibliotheek van de University of Ghana. Nkrumah sprak zelf in termen van “re-imagining agency in Africa”. In een project dat de verbeelding van Afrika, in de latere lyriek van Breyten Breytenbach, centraal stelt, is de kennis van ook een andere of soortgelijke verbeelding van Afrika van belang. Het gesprek met een universitair medewerker hier op campus sterkt me in dat voornemen, een collega die mij honderduit bijpraatte over de oprichting van de Commonwealth Hall (opgericht in 1957) – Ghana bleef ook na de onafhankelijkheid lid van het Britse Gemenebest – en die en passant verwees naar zijn lectuur van Breytenbach en “la lutte contre l’Apartheid”.

Op het twintigste colloquium van de Afrikaanse Letterkunde Vereniging (‘‘Komvandaan’, Rhodes Universiteit en Nelson Mandela Universiteit, Gqeberha, 23-25 augustus 2023) spreken Alwyn Roux en Yves T’Sjoen over ‘Die representasie van “verbeelde Afrikas” in die skeppende en besinnende werk van Breyten Breytenbach’.

Prof. Dr. Yves T’Sjoen

Yves T’Sjoen is hoogleraar verbonden aan de Universiteit Gent (Vakgroepen Letterkunde en Talen en Culturen). Hij doceert moderne Nederlandse en Afrikaanse literatuur.